Popis Bosanskog sandžaka iz 1604. godine – jasan dokaz o velikom procentu širenja Islama među stanovništom

Osmanske katastarske knjige – tapu tahrir defteri, predstavljaju bogatu i raznovrsnu građu za izučavanje društvene i ekonomske historije Osmanskog carstva, a posebno za historiju naselja i historijsku geografiju, kao veoma važnu pomoćnu granu historije. To su fundamentalni historijski izvori za vrijeme u kojem su nastajali. Popisivanje pojedinih sandžaka Osmanskog carstva u određenim vremenskim razmacima datira još od osnivanja Osmanskog carstva a baštinjen je od Sandžaka i još ranijih civilizacije nego što je osmanska. Osnovni cilj popisivanja je bio da se utvrde prihodi svake zemlje i poreske obaveze svakog domaćinstva koje je pripadalo Osmanskom carstvu. Defteri su veoma bitni i za proučavanje historije Bosne i Hercegovine, odnosno Bosanskog ejaleta, koji se nalazio u sastavu ove carevine, posebno kada je u pitanju proučavanje strukture stanovništva, nastanka i razvoja gradskih naselja, a na osnovu ovih popisa možemo pratiti i proces širenja islama na našim prostorima.

Sačuvan je veliki broj deftera za područja koja su nekada obuhvatala prostor Bosanskog ejaleta, a defter iz 1604. godine predstavlja najobimniji i najznačajniji defter koji se odnosi na Bosnu. Original je nastao u vrijeme vladavine sultana Ahmeda I (1603 – 1618), a čuva se u Orijentalnom institutu. Bosanski sandžak je početkom XVII stoljeća obuhvatao veliki prostor današnje Bosne, kao i teritorij koji se nalazio izvan današnje BiH, a protezao se od Zvečana (Kosovo) na jugoistoku do Cazinske krajine, odnosno Bihaća na sjeverozapadu. Obuhvatao je 55 nahija, što je činilo 1/3 ukupne teritorije Bosanskog ejaleta, ali je u njemu živjela većina stanovnika Bosanskog ejaleta.

Prema ovom defteru, ukupan broj domaćinstava u Bosanskom sandžaku 1604. godine je iznosio 65 931. Od toga je muslimanskih domaćinstava bilo 47 802, a nemuslimanskih 18 129, što je značilo da je bilo 72,50% muslimanskih domaćinstava i 27,50% nemuslimanskih. Međutim, ovdje nije obuhvaćena vojna struktura stanovništva u koju spadaju spahije, zaimi, krupna ulema i svi oni koji su za svoje poslove dobijali državnu plaću u vidu timara ili drugih naknada, tako da je ovaj procenat muslimanskog stanovništva znatno veći. Interesantni su podaci i o broju povlaštenog stanovništva. Broj svih nemuslimanskih kuća u gradovima je iznosio 9 843 sa 2 429 neženja, dok je na muslimansko rajinsko stanovništvo otpadalo 36 090 sa 2 550 neženja, što u procentima iznosi 21% povlaštenog stanovništva i 79% muslimanske raje. To govori da je u Bosanskom sandžaku 1604. godine bilo dva puta više muslimanske nego nemuslimanske raje. Kada uzmemo sve ove brojke u obzir onda možemo doći da zaključka da su muslimani tada činili preko 80% stanovništva sandžaka. U taj popis su ušla mjesta poput Sarajeva, Banja Luke, Travnika, Maglaja, Višegrada, Novog Pazara, Tešnja, Visokog i mnogih drugih gradskih i seoskih naselja, u kojima je živjela većina tadašnjeg stanovništva ejaleta. Podaci, također, govore koliko se tada islam proširio – najviše u plodnim zemljoradničkim područjima, oko utvrđenih gradova i duž putnih relacija, a znatno manje tamo gdje su postojale crkve, manastiri i samostani.